Wolne Miasto Gdańsk (niem. Freie Stadt Danzig) to istniejące w okresie międzywojennym autonomiczne miasto-państwo, pod ochroną Ligi Narodów. Jego utworzenie było wynikiem przegranej Cesarstwa Niemieckiego w I wojnie światowej. Powstanie Wolnego Miasta Gdańska było kompromisem, który nie zadowolił Polaków, ani Niemców[1]. Miasto-państwo to typowa dla starożytności forma państwowości, która w przypadku Gdańska wywodzi się z czasów przedchrześcijańskich (państwo- miasto Gotyskandza). Ten organizm polityczny pojawił się w Mezopotamii w okresie kultur Uruk i Dżemdet Nasr. Miasto-państwo było miastem posiadającym własną, niezależną administrację, sądy, kulturę i obyczaje. Pierwszymi założycielami miast-państw byli Sumerowie. Tworzyli je wokół miejsc kultu. Otoczone były murami obronnymi, a ich umowną granicę wyznaczały sieci irygacyjne (każde miasto miało własną), bagna, linie rzek bądź pasma ziemi nieuprawianej. Sumeryjskie miasta-państwa kontrolowały obszar do kilkuset kilometrów kwadratowych. W starożytnej Grecji miasta-państwa przybrały nazwę polis. Najbardziej znane państwa-miasta to sumeryjskie Uruk i Lagasz. W czasach współczesnych wiele miast (Brema, Hamburg, Bruksela, Londyn, Berlin, Wiedeń, Paryż, Moskwa, Petersburg, Bazylea) zachowały dawne średniowieczne przywileje. W przypadku Gdańska, dawne przywileje i prawa mieszkańców po II wojnie światowej nie były już uznawane. W Niemczech, w podobny sposób swoje przywileje straciło tylko Wolne Miasto Lubeka za czasów narodowego socjalizmu (w ramach ustawy Groß-Hamburg-Gesetz), inne duże miasta portowe zachowały je po dziś dzień. Dawne przywileje mieszkańców miasta, zabrane przez narodowych socjalistów, nie zostały przywrócone przez władze Rzeczp. Polskiej, choć były elementem tradycji i historii miasta.

Tekst konstytucji WMG

„Dziennik Urzędowy Wolnego Miasta Gdańska”

Gdańsk, 2. września 2014 r. ISBN 978-83-64326-10-3

 

For these nations, the Sclavenoi and Antae, are not ruled by one man, but they have lived from of old under a democracy (en demokratia ek palaiou bioteousi), and consequently everything which involves their welfare, whether for good or for ill, is referred to the people (es koinon agetai). (Procopius of Caesarea, Wars VII 14.22, c. AD 500- c. AD 565)

 

Szanowni Państwo,

Wydawnictwo wydaje jednorazowo „Dziennik Urzędowy Wolnego Miasta Gdańska” z tekstem konstytucji miasta Gdańska. Nie gwarantujemy poprawności korekty tłumaczenia: zrobił ją redakcyjny prawnik na bazie współczesnych i bardzo podobnych konstytucji Wolnych Miast: Bremy i Hamburga, które w odróżnieniu od konstytucji Gdańska, są nadal przestrzegane.

 

Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska

 

z 17 listopada 1920 r. Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska .

 

Część pierwsza, podstawowa struktura państwa.

Wstęp

Art. 1.

Miasto Gdańsk i z nim powiązane terytorium tworzą pod nazwą „Wolne Miasto Gdańsk” państwo wolnościowe.

Art. 2.

Godłem państwa są dwa srebrne krzyże, jeden nad drugim na czerwonym tle, nad nimi złota korona.

Flaga państwa oraz flaga handlowa mają kolor czerwony i w jednej trzeciej części od drzewca, dwa białe krzyże, jeden nad drugim oraz żółtą koronę nad nimi.

Art. 3.

Władzę państwową sprawuje naród.

Art. 4.

Wykreślono jako sprzeczny z art. 27 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

(treść wykreślona: Językiem urzędowym jest język niemiecki.

Polsko języcznej ludności zapewnia się prawodawstwem i administracją wolny narodowy rozwój, szczególnie przez używanie języka ojczystego w szkolnictwie, jak i w wewnętrznej administracji oraz wymiarze sprawiedliwości. Szczegóły reguluje ustawa.)

Art. 5.

Bez poprzedzającej zgody Ligi Narodów, w żadnym wypadku Wolne Miasto nie może:

1. Służyć jako baza militarna i morska,

2. Wznosić fortyfikacji,

3. Udzielać zgody na produkcję amunicji lub sprzętu wojennego na swoim terytorium.

II. Zgromadzenie Obywatelskie.

Art. 6.

Zgromadzenie Obywatelskie składa się ze stu dwudziestu posłów.

Art. 7.

Posłami są przedstawiciele całego narodu i odpowiadają tylko przed własnym sumieniem, nie wiążą ich żadne zlecenia.

Art. 8.

Posłowie wybierani są według podstawowej zasady proporcji w powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborach, przez męskich i żeńskich obywateli, po ukończeniu 20 roku życia. Wybrany do Zgromadzenia Obywatelskiego może być każdy, mający prawa wyborcze i ukończone 25 lat.

Wykluczona z prawa wybierania jest:

a) osoba ubezwłasnowolniona, czasowo znajdująca się pod nadzorem opiekuńczym lub przebywająca w zakładzie wychowawczym;

b) osoba, która na podstawie prawomocnego wyroku utraciła prawa obywatelskie.

Art. 9.

Zgromadzenie Obywatelskie wybierany jest na czteroletnią kadencję. Wybory odbywają się w jedną z niedziel listopada. Kadencja biegnie od 1-go stycznia roku następnego po wyborach. Szczegóły reguluje prawo wyborcze.

Art. 10.

Protesty przeciwko ważności wyborów posłów rozstrzyga Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska, w jawnej ustnej rozprawie. Każdemu uprawnionemu do głosowania przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu. Sprzeciw winien być złożony w terminie do czterech tygodni po urzędowym ogłoszeniu wyników głosowania w Sądzie Najwyższym Wolnego Miasta Gdańska oraz być uzasadniony. Zgromadzenie Obywatelskiemu należy przedłożyć zamknięte akta wyboru posłów. W wypadku wystąpienia wątpliwości czy zachowany został prawny warunek członkostwa, na żądanie Zgromadzenia Obywatelskiego sprawę rozstrzyga Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska.

Art. 11.

Zgromadzenie Obywatelskie wybiera swojego prezydenta, jego zastępców i protokolantów oraz wydaje swój statut.

Art. 12.

Zgromadzenie Obywatelskie zbiera się na wezwanie swojego prezydenta. Zgromadzenie Obywatelskie musi się zebrać na żądanie Senatu lub uzasadnionego wniosku co najmniej jednej szóstej członków. Najpóźniej do 15 stycznia Zgromadzenie Obywatelskie zbierze się po raz pierwszy na żądanie Senatu.

Art. 13.

Prezydent zapewnia porządek wewnętrzny i sprawuje władzę policyjną w gmachu Zgromadzenia Obywatelskiego. Podlega mu administracja Zgromadzenia Obywatelskiego, zarządza wpływami i wydatkami w ramach budżetu oraz reprezentuje Wolne Miasto.

Art. 14.

Zgromadzenie Obywatelskie obraduje jawnie. Na wniosek Senatu lub co najmniej jednej szóstej członków z dwóch trzecich większości głosów, jawność może być wyłączona.

Art. 15.

Wiarygodne sprawozdanie o jawnych posiedzeniach zwolnione jest od odpowiedzialności.

Art. 16.

Zgromadzenie Obywatelskie ma zdolność podejmowania uchwał, jeżeli co najmniej połowa wybranych posłów jest obecna na posiedzeniu.

Art. 17.

Dla podjęcia uchwały, jeżeli ustawa nie przewiduje inaczej, wymagana jest zwyczajna większość głosów.

Art. 18.

Na posiedzenie Zgromadzenia Obywatelskiego należy zaprosić Senat. Członkowie oraz delegowani Senatu muszą być na posiedzeniu wysłuchani. Podlegają prawu porządkowemu przewodniczącego. Zgromadzenie Obywatelskie i jego komisje mogą żądać obecności każdego członka Senatu.

Art. 19.

Zgromadzenie Obywatelskie ma prawo domagać się od Senatu informacji o sprawach państwowych, wykonania zawartych postanowień i wydatkowania dochodów budżetowych. Żądanie wyjaśnienia należy wyprzedzić złożeniem pisemnej informacji w Senacie. Zgromadzenie Obywatelskie ma prawo i na wniosek jednej piątej swoich członków ma obowiązek powołać komisję kontroli w wypadku, jeżeli podważona została zgodność z prawem albo rzetelność postępowania państwowego lub administracyjnego. Komisja kontroli nie ma prawa ingerowania w toczącej się sprawie sądowej lub dyscyplinarnej. Komisje wnoszą dowody, uznane przez wnioskującego za wymagane, na jawnym posiedzeniu. Komisja kontroli może na wniosek dwóch trzecich wykluczyć jawność postępowania. Przepisy porządkowe regulują postępowanie komisji i decydują o ilości jego członków. Sądy i urzędy administracyjne są zobowiązane do służenia komisji w zdobywaniu dowodów. Na żądanie urzędy zobowiązane są do przedłożenia wymaganych akt. Do komisji i przez nią wezwanych urzędów, odnoszą się przepisy kodeksu postępowania karnego; nie dotyczy to jednak tajemnicy służbowej, listów i poczty oraz telegrafu i telegrafu zagranicznego.

Art. 20.

Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania zawodu posła, nie może być sądownie lub na drodze urzędowej ścigany.

Art. 21.

Poseł nie może być bez zgody Zgromadzenia Obywatelskiego za czyn obłożony karą, przesłuchiwany lub aresztowany, chyba że został aresztowany najpóźniej w ciągu następnego dnia. Posłowi przysługuje taki samo prawo w każdej innej sprawie ograniczającej jego osobistą wolność, na skutek czego wykonanie zawodu posła uległo by uszczerbkowi. Każde postępowanie karne lub dyscyplinarne przeciwko posłowi, każdy areszt lub inne ograniczenie osobistej wolności zostaje na żądanie Zgromadzenia Obywatelskiego, na czas trwania kadencji posła uchylone.

Art. 22.

Posłom przysługuje prawo zachowania tajemnicy o powierzonych im jako posłom, faktach lub o faktach przekazanych w ramach wykonywanego zawodu jako posła innym osobom, jak i o samych faktach. W sprawach konfiskaty pism mają uprawnienia równe osobom z prawem do odmowy zeznań. Przeszukanie lub przeprowadzenie konfiskaty może się odbyć za przyzwoleniem przewodniczącego Zgromadzenia Obywatelskiego, w jego pomieszczeniu.

Art. 23.

Posłowie otrzymują odszkodowanie stosowne do szczególnego prawa.

Art. 24.

Urzędnikom, pracownikom umysłowym i robotnikom dla wykonywania swojego urzędu jako członka Zgromadzenia Obywatelskiego, przedstawicielstwa okręgu administracyjnego, gminy, urzędu lub komisji, nie przysługuje urlop. Nominowanemu na kandydata do wyborów należy udzielić, od terminu wyznaczonego na wybory, wymaganego urlopu na przygotowanie do wyborów.

III. Senat.

Art. 25.

Senat składa się z prezydenta jako przewodniczącego, zastępcy prezydenta i dwudziestu senatorów. Prezydenta i siedmiu senatorów głównego urzędu wybiera na czteroletnia kadencję Zgromadzenie Obywatelskie. Wybory odbywają się najwcześniej sześć miesięcy przed i najpóźniej dwanaście miesięcy po rozpoczęciu kadencji Zgromadzenia Obywatelskiego. Wybrani rozpoczynają sprawowanie mandatu po roku od rozpoczęcia kadencji Zgromadzenia Obywatelskiego. W wypadku przedwczesnego wyłączenia jednego wybranego, skutkiem śmierci lub innych powodów, następuje ewentualny wybór zastępcy na czas kadencji ustępujących. Kadencja wybieranych przez pierwszy Zgromadzenie Obywatelskie kończy się w rok od początku kadencji drugiego Zgromadzenia Obywatelskiego. Zastępcę prezydenta oraz trzynastu senatorów urzędu pobocznego, wybiera na czas nieokreślony Zgromadzenie Obywatelskie. Wybory są tajne i odbywają się poprzez oddanie kartki do głosowania. O wyborze decyduje większość oddanych głosów. W wypadku braku bezwzględnej większości głosów w pierwszym głosowaniu, następują powtórne wybory pomiędzy dwoma kandydatami o największej liczbie głosów. W przypadku równej ilości głosów dwóch kandydatów, rozstrzyga losowanie dokonane przez prezydenta Senatu.

Art. 26.

Wybranym do Senatu może być obywatel, który ukończył dwudziesty piąty rok życia. Powtórny wybór jest dopuszczalny. Nie może być wybrana:

a) osoba ubezwłasnowolniona lub posiadająca ograniczoną zdolność do czynów prawnych lub znajdująca się czasowo pod kuratelą,;

b) osoba, która na skutek prawomocnego wyroku utraciła prawa obywatelskie;

c) osoba znajdująca się w postępowaniu upadłościowym.

Art. 27.

Nie ma obowiązku przyjęcia wyboru na członka Senatu. Członkowie mogą w każdym czasie wystąpić ze składu Senatu.

Art. 28.

Na najbliższym po wyborach posiedzeniu Senatu, lub zgodnie z art. 25, ustęp II, zdanie 3, powołany do Senatu zostaje w obecności Senatu wprowadzony do urzędu przez prezydenta Senatu lub jego zastępcę. Nowy członek Senatu ślubuje z podniesieniem ręki: „przyjęte przeze mnie obowiązki jako członka Senatu będę wiernie wykonywał, mój urząd sumiennie sprawował, strzegł konstytucji i prawa, zachowywał tajemnicę służbową zgodnie z wymogami, czynił według swoich sił wszystko dla pomyślności Wolnego Miasta Gdańska.” Ślubowanie może być złożone z religijną formą zaręczenia.

Art. 29.

Członkowie Senatu z urzędów pobocznych w swoich czynnościach winni posiadać zaufanie Zgromadzenia Obywatelskiego, przed którym odpowiadają za swoją działalność urzędową.

Art. 30.

Każdy członek Senatu zostaje wykluczony, w wypadku wystąpienia nieprawidłowości wyborczej, zgodnie z art. 26.

Art. 31.

W razie ustąpienia całego składu, Senat ma obowiązek kontynuowania działalności do czasu wyboru nowego Senatu.

Art. 32.

Członek Senatu może być, na wniosek Zgromadzenia Obywatelskiego, oskarżony z powodu zawinionego naruszenia konstytucji lub prawa. Wniosek na wniesienie skargi musi być podpisany, przez co najmniej jedną czwartą członków Zgromadzenia Obywatelskiego. Rozstrzygnięcia dokonuje Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska. Szczegóły reguluje ustawa specjalna.

Art. 33.

Członkowie Senatu urzędu głównego pobierają wynagrodzenie ustalone prawnie. Kwestię ich emerytur i zaopatrzenia rodzin po zmarłych reguluje prawo odmienne. Członkowie Senatu w urzędzie pobocznym otrzymują zwrot poniesionych kosztów, ustalony odrębnym przepisem.

Art. 34.

Członkowie Senatu w urzędzie głównym bez zezwolenia Senatu, nie mogą łączyć funkcji senatora z inną funkcją lub być zatrudnieni w administracji lub w urzędzie publicznym bez zgody Senatu.

Art. 35.

Senat reguluje działalność swoich organów oraz dokonuje podziału obowiązków pomiędzy swoich członków.

Art. 36.

Prezydent Senatu prowadzi i nadzoruje cały bieg spraw administracji. We wszystkich przypadkach uprzednio podjętych uchwał Senatu, powodujących niekorzystne opóźnienia, prezydent powinien w uzgodnieniu z zastępcą lub w przypadku jego nieobecności, najstarszym z urzędu senatorem, wstępnie załatwić sprawę a następnie na najbliższym posiedzeniu Senatu przedstawić sprawę do załatwienia lub do wniesienia poprawek.

Art. 37.

Posiedzenia Senatu są tajne. Senat ma zdolność podejmowania uchwał w obecności, co najmniej połowy członków. Uchwały podejmowane są większością głosów. Przy równej liczbie głosów, rozstrzyga głos prezydenta. Członek Senatu nie może uczestniczyć w obradach i wyborach, jeżeli sprawa dotyczy jego osoby lub rodziny a na czas trwania obrad musi salę obrad opuścić.

Art. 38.

Senat ustala politykę działania i ponosi odpowiedzialność przed Zgromadzeniem Obywatelskim.

Art. 39.

Senat stanowi naczelną władzę kraju, szczególnie należy do niego:

a) ogłaszanie w ciągu jednego miesiąca od opracowania ustawy konstytucyjnej i wydanie odnośnego rozporządzenia wprowadzającego; b) prowadzenia administracji kraju w ramach konstytucji, prawa i budżetu państwa oraz sprawowanie nadzoru nad wszystkimi urzędami państwowymi;

c) sporządzanie planu budżetu;

d) zarządzanie majątkiem i dochodami państwa, dysponowanie wpływami i wydatkami oraz obrona praw państwa;

e) powoływanie urzędników, jeżeli konstytucja lub prawo nie stanowi inaczej;

f) dbanie, w ramach konstytucji i prawa, o bezpieczeństwo i dobro ogólne państwa oraz wszystkich jego obywateli oraz ustalanie właściwych w tym celu przepisów.

Art. 40.

Senatowi przysługuje prawo wydawania aktu łaski.

Art. 41.

Senat reprezentuje Wolne Miasto Gdańsk w granicach nie naruszających postanowień, które zgodnie z art. 104, ustęp 6 Traktatu Wersalskiego, zabezpieczają prowadzenie spraw zagranicznych Wolnego Miasta Gdańska przez polski rząd. Dokumenty podpisuje w imieniu Wolnego Miasta Gdańska prezydent lub jego zastępca, wspólnie z jednym dalszym członkiem Senatu.

Art. 42.

Senat Wolnego Miasta Gdańska ma obowiązek udzielania na każde wezwanie Ligi Narodów, urzędowej informacji o publicznych sprawach Wolnego Miasta Gdańska.

IV. Prawodawstwo.

Art. 43.

Ustawa zostaje powołana zgodnym postanowieniem Zgromadzenia Obywatelskiego i Senatu. W wypadku odmowy przyjęcia przez Senat na przestrzeni dwóch tygodni, ustawy opracowanej przez Zgromadzenie Obywatelskie, ustawa wraca do Zgromadzenia Obywatelskiego. Jeżeli Zgromadzenie Obywatelskie podtrzyma swoje stanowisko, Senat winien w przeciągu jednego miesiąca uznać decyzję Zgromadzenia Obywatelskiego lub odwołać się do decyzji narodu (referendum ogólnokrajowe).

Art. 44.

Jeżeli prawo nie stanowi inaczej, ustawy wchodzą w życie w ósmym dniu po opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Wolnego Miasta Gdańska.

Art. 45.

Ustawa wymagana jest również dla:

a) ustalenia planu rocznego budżetu państwa;

b) zawierania umów pożyczek;

c) wprowadzanie monopoli i udzielania przywilejów;

d) dokonania zmian granic związków terytorialnych;

e) powszechnego uchylania kar;

f) zawierania umów z innymi państwami. Postanowienia te nie mogą jednak skutkować ograniczeniami postanowień, na podstawie których – zgodnie z art. 104, nr 6 Traktatu Pokojowego z Wersalu – prowadzenie polityki zagranicznej Wolnego Miasta Gdańska zabezpiecza polski rząd.

Art. 46.

Prawo wnoszenia ustaw przysługuje Senatowi, wybranym członkom Zgromadzenia Obywatelskiego lub prawnie ustanowionym przedstawicielstwom zawodowym. Projekty ustaw dotyczące polityki gospodarczej lub socjalnej powinny być przedkładane do zaopiniowania przez przedstawicielstwa zawodowe.

Art. 47.

Na żądanie jednej dziesiątej uprawnionych do głosowania, na podstawie przedłożonego projektu ustawy, może być powołane referendum ogólnokrajowe. Senat powinien przedłożyć Zgromadzenie Obywatelskiemu projekt ustawy wraz ze swoim stanowiskiem. Referendum ogólnokrajowe nie dochodzi do skutku, jeżeli projekt ustawy zostaje przez Zgromadzenie Obywatelskie przyjęty bez poprawek.

Art. 48.

Referendum ogólnokrajowe zostaje zwołane przez Senat tylko w sprawach planu budżetu państwa, ustaw podatkowych lub dotyczących wynagrodzeń. Rozstrzyga większość oddanych głosów. Referendum ogólnokrajowe ma prawo uchylić postanowienia Zgromadzenia Obywatelskiego tylko w wypadku udziału w głosowaniu większości uprawnionych do głosowania. Zasady przeprowadzenia referendum określa ustawa.

Art. 49.

Postanowienie Zgromadzenia Obywatelskiego dotyczące zmian w konstytucji może dojść do skutku tylko w wypadku, gdy zmianę ustanowiło co najmniej dwie trzecie wybranych posłów, po upływie dwóch a co najmniej jednego miesiąca pomiędzy czytaniami projektu przez dwie trzecie liczby posłów. Wynik referendum dotyczącego zmiany w konstytucji jest wiążący, jeżeli głosowała za nim większość uprawnionych do głosowania. Zmiany w konstytucji mogą nastąpić dopiero po przedstawieniu ich lidze narodów i jej oświadczeniu o braku sprzeciwu.

V. Administracja.

Art. 50.

Wpływy i wydatki państwa muszą być zaplanowane dla każdego roku z wyprzedzeniem i zestawione w preliminarzu budżetu państwa. Rok budżetowy biegnie od 1 kwietnia do 31 marca.

Art. 51.

Jeżeli do końca roku obrachunkowego nie został zatwierdzony ustawą preliminarz budżetowy na następny rok, Senat jest zobowiązany do przedłożenia tymczasowego preliminarza. Tylko Senat jest uprawniony do podniesienia dotychczasowych podatków i innych nakładów, na okres sześciu miesięcy po upływie roku obrachunkowego, jak również do świadczenia wydatków koniecznych dla utrzymania instytucji państwowych lub niezbędnych do przeprowadzenia prawnie uzasadnionych roszczeń państwa oraz do kontynuowania prac budowlanych i pozostałych przedsięwzięć zatwierdzonych już w ubiegłorocznym preliminarzu budżetowym.

Art. 52.

Pożyczki mogą być podejmowane wyłącznie w nadzwyczajnej potrzebie i z reguły tylko na wydatki tworzące dochód.

Art. 53.

Postanowienia Zgromadzenia Obywatelskiego skutkujące przekroczeniem preliminarza budżetu państwa, muszą jednocześnie zawierać decyzję dotyczącą pokrycia przekroczenia wydatków.

Art. 54.

Przekroczenie preliminarza budżetu o niezaplanowany wydatek wymaga uzyskania późniejszej zgody Zgromadzenia Obywatelskiego. Zgoda może zostać udzielona jedynie dla nieprzewidzianej i uzasadnionej potrzeby.

Art. 55.

Rozrachunki dotyczące preliminarza budżetu państwa podlegają kontroli i ustaleniom przez niezależną instytucję obrachunkową. Ogólny rozrachunek budżetu państwa za każdy rok, łącznie z przeglądem długów państwa, zostaje przedłożony z uwagami instytucji obrachunkowej Zgromadzenieniu Obywatelskiemu w celu udzielenia absolutorium dla Senatu.

Art. 56.

Uzyskanie zgody rady finansowej wymagane jest dla:

a) nowych podatków,

b) podjęcia pożyczek i przejęcia poręczenia,

c) wydatków czasowo bez pokrycia lub wymagających podjęcia pożyczki dla ich pokrycia. Jeżeli rada finansowa nie udzieli swojej zgody, ma obowiązek poinformowania o tym w przeciągu dwóch tygodni Senatu i w przeciągu kolejnych dwóch tygodni złożenia pisemnego uzasadnienia. Następnie Zgromadzenie Obywatelskie winno ponownie podjąć uchwałę. Skład rady finansowej i jej sposób postępowania reguluje odrębna ustawa.

Art. 57.

Kolej, poczta, telegraf i telefon Wolnego Miasta, bez szkody dla art. 104 traktatu pokojowego zawartego w dniu 28 czerwca 1919, leżą w gestii państwa.

Art. 58.

Dla stałej administracji lub nadzoru poszczególnych działów gospodarki, zostają utworzone urzędy, w których mogą honorowo uczestniczyć obywatele państwa, uprawnieni do głosowania. Urzędy podlegają we wszystkich stosunkach Senatowi. Szczegóły reguluje ustawa.

Art. 59.

Dla wykonania zadań tymczasowych mogą być utworzone komisje.

Art. 60.

Powołanie przez Wolne Miasto komisji międzynarodowej, na podstawie porozumienia międzynarodowego, dla zarządzania zakładem lub urządzeniami i dla wykonania stałych lub tymczasowych zadań, wykonane może być przez Zgromadzenie Obywatelskie w drodze wyboru proponowanych przedstawicieli. Zgromadzenie Obywatelskie może przekazać wyłonienie przedstawicieli, jednej z jego komisji lub Senatowi.

VI. Wymiar sprawiedliwości.

Art. 61.

Sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom.

Art. 62.

Sądy wyjątkowe są niedopuszczalne.

Nie wolno nikogo pozbawić opieki prawnej.

Art. 63.

Statut i właściwość sądów ustalane są ustawami.

Art. 64.

Sędziowie powszechnego wymiaru sprawiedliwości wybierani są dożywotnio przez komisję specjalną, składającą się z prezydenta i jednego członka Senatu, trzech prezydentów Zgromadzenia Obywatelskiego, prezesa sądu i trzech sędziów, dwóch adwokatów wybranych przez ogół adwokatów Wolnego Miasta Gdańska. Dalsza regulacja, szczególnie dotycząca zastępstwa członków komisji, ordynacji wyborczej i głosowania następuje poprzez ustawę.

Art. 65.

Zawieszenie sędziego w urzędowaniu wbrew jego woli, na okres stały lub przejściowy, przeniesienie go w inne miejsce lub w stan spoczynku, może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu, w przypadkach określonych w ustawie. Ustawa określa granicę wieku, po osiągnięciu której sędziowie przechodzą w stan spoczynku. Przejściowe zawieszenie w czynnościach urzędowych nie zostaje przez to naruszone. W razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych, mogą nastąpić nie dobrowolne przeniesienia do innychsądów lub zmiany odległości od urzędu, ale jedynie z zachowaniem pełnych uposażeń urzędniczych, w oparciu o komisję wymienioną w art. 64. Powyższe postanowienia nie obejmują sędziów handlowych, ławników i przysięgłych.

Art. 66.

Podstawę wybieralności sędziów i ich stosunki urzędowe ustala szczególna ustawa, która może być zmieniona jedynie w formie art. 49.

VII. Związki gmin, samorządy terytorialne.

Art. 67.

Teren państwa podzielony jest na powiaty miejskie i wiejskie.

Art. 68.

Powiaty wiejskie, miasta i gminy mają, stosownie do szczególnych ustaw, prawa samorządowe pod nadzorem Senatu. Mogą na nie być przeniesione sprawy administracji państwowej.

Art. 69.

Miasto Gdańsk jest samodzielną gminą państwa z własnym kapitałem. Sprawy gminy miasta gdańska są równoznaczne ze sprawami państwa i prowadzone są przez Senat i Zgromadzenie Obywatelskie. Dla powzięcia uchwały dotyczącej spraw gminy miasta gdańska, Zgromadzenie Obywatelskie wybiera ze swego grona oraz z grona innych obywateli miasta gdańska, radę miejską.

Art. 70.

Podstawowe zasady wyborów do Zgromadzenia Obywatelskiego obowiązują też dla wyborów miejskich, okręgowych i gminnych. Uprawnienie uwarunkowane jest półrocznym okresem zamieszkania. Część druga. Zasadnicze prawa i obowiązki.

Art. 71.

Zasadnicze prawa i obowiązki stanowią wytyczne i granice dla prawodawstwa, wymiaru sprawiedliwości oraz administracji państwa.

Część druga.

I. Obywatele.

Art. 72.

Nabycie lub utrata obywatelstwa następuje według postanowień ustawy.

Zasady projektu ustawy niniejszego artykułu zostaną przedłożone do kontroli lidze narodów, najpóźniej do dnia 23 maja 1921r.

Art. 73.

Wszyscy obywatele Wolnego Miasta są równi wobec prawa. Ustawy wyjątkowe nie są dopuszczalne. Mężczyźni i kobiety maja równe prawa obywatelskie i obowiązki. Społeczno-prawne przywileje lub niekorzyści wynikające z pochodzenia, stanu lub religii nie występują. Tytuły – za wyjątkiem stopni akademickich – mogą być przyznane jedynie, jeżeli określają urząd lub zawód. Wolne Miasto nie ma prawa przyznawania orderów lub nadawania odznaczeń honorowych. Żadnemu gdańskiemu obywatelowi nie wolno przyjmować tytułu lub orderu. Przydomki arystokratyczne mogą stanowić tylko część nazwiska i już nie mogą być przyznawane.

Art. 74.

Każdy ma zapewnioną wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności osobistej może nastąpić jedynie na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Każdy pozbawiony wolności powinien być w następnym dniu powiadomiony przez odpowiedni urząd, z jakiej przyczyny nakazane zostało pozbawienie wolności, niezwłocznie należy umożliwić mu złożenie sprzeciwu, co do pozbawienia wolności.

Art. 76.

Każdy obywatel ma prawo emigracji do innego państwa. Emigracja może być ograniczona ustawą. Podczas pobytu za granicą wszystkim obywatelom przysługuje prawo do opieki państwa, wewnątrz i na zewnątrz państwa. Żaden obywatel nie może być wydany obcemu rządowi dla dochodzenia i wymiaru kary.

Art. 77.

Państwowe instytucje, utworzone ze środków ogólnospołecznych, służące wewnętrznej kolonizacji, nie mogą być użyte przeciwko określonej narodowości.

Art. 78.

Tajemnica poczty, telegrafu i telefonu jest nienaruszalna. Wyjątki ustalić może tylko ustawa.

Art. 79.

Każdemu zapewnia się, w ramach granic prawnych, wolność wypowiedzi ustnej, pisemnej lub innej. Prawo to nie może być naruszone przez układy pracownicze lub zatrudnienia. Nikt nie może być poszkodowany za stosowanie tego prawa.

Art. 80.

Małżeństwo jako podstawa życia rodzinnego objęte jest szczególną ochroną państwa. Oparte jest ono na równouprawnieniu płci.

Art. 81.

Naczelnym obowiązkiem i naturalnym prawem rodziców jest wychowanie potomstwa, pod kontrolą wspólnoty państwowej, na sprawnych fizycznie, psychicznie i społecznie ludzi.

Art. 82.

Nieślubnym dzieciom zapewnia się ustawą te same warunki zdrowego rozwoju fizycznego i psychicznego jak dzieciom ślubnym.

Art. 83.

Młodzież należy strzec przed wyzyskiem i zaniedbaniem moralnym, fizycznym i psychicznym. Zastosowanie przymusowej opieki społecznej może być nałożone jedynie poprzez ustawę.

Art. 84.

Każdemu obywatelowi przysługuje, bez specjalnej zgody, prawo do pokojowego, niezbrojnego gromadzenia się. Zgromadzenia pod gołym niebem muszą być zgłaszane i mogą być zakazane, w wypadku zaistnienia bezpośredniego społecznego zagrożenia. Dla ochrony Zgromadzenia Obywatelskiego mogą być wydane ustawy specjalne. Procesje kościelne nie wymagają zgłoszenia.

Art. 85.

Każdemu obywatelowi zapewnia się wolność zrzeszania się w celach nie kolidujących z prawem karnym, w związkach i stowarzyszeniach. Zapewnia się również wolność zrzeszania w związkach religijnych. Każdemu związkowi przysługuje prawo uzyskania zdolności prawnej według przepisów prawa obywatelskiego. Odmowa nie może być wydana ze względów politycznych, socjalnych lub religijnych.

Art. 86.

Każdemu obywatelowi zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Wyjątki dopuszczalne są tylko na podstawie ustawy.

Art. 87.

Obowiązkiem każdego obywatela jest obrona konstytucji przed bezprawnymi atakami.

Art. 88.

Wszyscy bez wyjątku obywatele uczestniczą, w miarę swoich dochodów, stosownie do ustawy, w obciążeniach publicznych.

Art. 89.

Wszyscy obywatele są zobowiązani, stosownie do ustawy, świadczyć pracę na rzecz państwa i ogółu.

Art. 90.

Wszyscy obywatele mają, stosownie do ustawy, obowiązek podejmowania pracy honorowej.

II. Urzędnicy.

Art. 91.

Do urzędów publicznych, stosownie do kwalifikacji, dopuszczeni są wszyscy obywatele państwa, obojga płci. Bezzwłocznie po nabraniu przez konstytucję mocy urzędowej, należy wydać specjalne ustawy regulujące prawa urzędników i ich wynagrodzenie. Przygotowanie odnośnych ustaw powierza się tymczasowym zastępcom urzędników.

Art. 92.

Mianowanie urzędników jest dożywotnie, jeżeli konstytucja lub ustawa nie decyduje inaczej. Sprawy emerytalne i świadczenia pośmiertne regulowane są prawem. Nabyte prawa urzędników są nienaruszalne. W sprawach majątkowych przysługuje urzędnikom droga prawna. Urzędnicy mogą być czasowo lub na stałe zawieszeni w urzędowaniu, przeniesienie w stan spoczynku lub przeniesienie do innego urzędu z mniejszym uposażeniem, jedynie w formie i na mocy określonej ustawy. Przeciwko każdemu służbowemu orzeczeniu winy, przysługuje prawo złożenia zażalenia i możliwość uruchomienia postępowania odwoławczego. Wpisy do akt personalnych urzędników o negatywnych faktach, mogą być dokonane tylko po uprzednim wypowiedzeniu się obwinionego urzędnika. Urzędnikowi należy zapewnić dostęp do akt personalnych.

Art. 93.

Urzędnicy służą ogółowi a nie jednej partii. Urzędnikowi przysługuje wolność przekonania politycznego i prawo dowolnego zrzeszania się. Prawa te są nienaruszalne.

Art. 94.

Urzędnikom wyznacza się zastępców na podstawie odrębnych przepisów prawnych.

Art. 95.

Nauczyciele i nauczycielki szkół publicznych są bezpośrednimi urzędnikami państwowymi, co nie ma wpływu na koszty utrzymania szkół.

III. Religia i związki religijne.

Art. 96.

Każdemu zapewnia się wolność religii i sumienia. Ochrona państwa gwarantuje nie zakłócanie praktyk religijnych. Korzystanie z praw obywatelskich i państwowych, jak i dopuszczanie do zajmowania publicznych urzędów jest niezależne od wyznania religijnego. Nikt nie może być zmuszany do ujawnienia swoich przekonań religijnych. Urzędy mają prawo pytać o przynależność do społeczności religijnej tylko w odniesieniu do praw i obowiązków, ewentualnie związanych z religią oraz dla celów statystycznych zarządzonych ustawą. Nikt nie może być zobowiązany do uczestniczenia w praktykach religijnych. W przypadkach, w których ustawa przewiduje złożenie przysięgi w formie religijnej, może być zastosowana prawnie skuteczna wersja z ominięciem formy religijnej i oświadczenie: „przysięgam”. Ustalona prawem treść przysięgi pozostaje niezmieniona.

Art. 97.

Społeczności religijne, stanowiące publiczno prawne stowarzyszenia mają prawo do pobierania podatków od swoich członków.

Art. 98.

Własność i inne prawa wspólnot religijnych oraz związków religijnych, ośrodki kultu, nauczania, celów dobroczynnych oraz inny majątek, chronione są przez prawo.

Art. 99.

W zależności od potrzeb osób wierzących, wolność religii obejmuje prawo do uczestniczenia w praktykach religijnych w takich miejscach jak szpitale, więzienia i inne zakłady.

Niedziele oraz święta uznane przez państwo pozostają dniami wolnymi od pracy, chronione są dla odnowy zdrowia.

IV. Oświata i szkolnictwo.

Art. 101.

Nauka i sztuka oraz nauczanie nie są ograniczane. Państwo zapewnia ochronę tych dziedzin i jest zobowiązane do popierania ich dalszego rozwoju.

Art. 102.

Całokształt szkolnictwa reguluje ustawa, przygotowana przy udziale aktualnych przedstawicieli nauczycielstwa. Państwo nadzoruje całokształt szkolnictwa poprzez fachowy, specjalnie przeszkolony zespół urzędników.

Art. 103.

Nauka jest obowiązkowa. Wykonanie obowiązku szkolnego obejmuje naukę w szkole podstawowej w ciągu ośmiu lat szkolnych, dalsze dokształcanie lub naukę w szkole zawodowej, przez młodzież męską i żeńską do 18 roku życia. Utrzymanie szkół publicznych jest obowiązkiem państwa. Państwo może wymagać współudziału gmin w finansowaniu szkół. Nauka i pomoce szkolne w szkole podstawowej i szkołach dokształceniowych są bezpłatne.

Art. 104.

Publiczne szkolnictwo ma być zorganizowane w oparciu o ustrój wielowyznaniowy. Istniejące już inne szkoły pozostają zachowane. Uzasadnione życzenia uprawnionych wychowawców, dotyczące nowego wyposażenia takich szkół są pokrywane, jeżeli nie koliduje to z całokształtem szkolnictwa. Na podstawie wspólnej dla wszystkich szkoły podstawowej, rozbudowane jest szkolnictwo średnie i wyższe. Rozbudowa zależna jest od zróżnicowania zawodów. Dla przyjęcia dziecka do określonej szkoły, poza życzeniem uprawnionego wychowawcy i upodobaniami dziecka, nieważna jest pozycja gospodarcza i społeczna rodziców. Dla dzieci pilnych i znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, szkolenie i materiały dydaktyczne są bezpłatne również w szkołach średnich i wyższych. Państwo ma zapewnić środki publiczne dla nauczania w szkołach wyższych i uniwersytetach, dzieciom pilnym i znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej.

Art. 105.

Szkoły prywatne, zastępujące szkoły publiczne, wymagają zgody państwa i podlegają ustawie państwowej. Udzielenie zgody dla szkoły prywatnej może nastąpić tylko pod warunkiem równego jej poziomu ze szkołą publiczną, pod względem celowości, wyposażenia i stopnia wykształcenia wykładowców oraz jeżeli nie będzie miał miejsca podział uczniów według stanu posiadania rodziców. Zgoda na powstanie prywatnej szkoły nie może być udzielona, w wypadku braku dostatecznego zabezpieczenia gospodarczego i prawnego nauczycieli. Nie mogą być zakładane nowe prywatne przedszkola. Istniejące mają być zlikwidowane. Likwidacja istniejących szkół prywatnych i przedszkoli musi odbywać się z wyrównaniem strat. Szczegóły ustanawia ustawa.

Art. 106.

Nauka religii jest powszechnym przedmiotem szkolnym. Wykładana jest według podstawowych zasad i w porozumieniu ze stowarzyszeniami religijnymi, bez naruszania prawa nadzoru przez państwo. Wykładanie religii i wykonywanie praktyk religijnych leży w woli nauczycieli, nie uczestniczenie w nauce religii, świętach i czynnościach religijnych leży w gestii wychowawcy odpowiadającego za wychowanie religijne dziecka.

Art. 107.

Należy dbać o to, aby nauka religii w publicznych szkołach nie raniła uczuć dzieci o innych wyznaniach.

Art. 108.

Wychowanie obywatelskie jest przedmiotem szkolnym. Każdy uczeń otrzymuje po zakończeniu obowiązku szkolnego kopię konstytucji.

Art. 109.

Pomniki kultury, historii, natury i przyrody są pod nadzorem i opieką państwa. Obowiązkiem państwa jest przeciwdziałanie wywozowi dzieł sztuki za granicę.

V. Gospodarka.

Art. 110.

Własność jest chroniona. Wywłaszczenie możliwe jest jedynie w drodze ustawy, dla dobra ogółu i za wymiernym odszkodowaniem. Przeciwko wywłaszczeniu przysługuje prawo odwołania na drodze prawnej, w sprawie sądowej.

Art. 111.

Ziemia wraz ze swoimi zasobami chroniona jest prawem przed każdym nadużyciem. Każdej rodzinie w Wolnym Mieście Gdańsku zapewnia się wolność wyboru miejsca osiedlenia lub wykonywania zawodu, zgodnie z jego przygotowaniem. Szczególną opieką objęte są rodziny wielodzietne, inwalidzi wojenni i pracy. Nie wypracowany wzrost wartości majątkowej, powstały bez wkładu pracy i kapitału na nieruchomości, ma służyć ogółowi.

Art. 112.

Przepadek prywatnych przedsiębiorstw na rzecz własności ogólnej, może nastąpić jedynie na żądanie ogółu, w przypadkach określonych ustawą.

Art. 113.

Każdy ma prawo dowolnego zrzeszania się w związkach zawodowych, różnych zawodów, dla zachowania i rozwoju warunków pracy i gospodarki. Wszystkie odmowy lub ograniczenia tej swobody są bezprawne.

Art. 114.

Dla utrzymania zdrowia i zdolności produkcyjnych, ochrony macierzyństwa, osłony socjalnej przed skutkami starości, chorób, wypadków losowych, utratą pracy – państwo tworzy, przy znacznym udziale ubezpieczonych, rozległy zakres ubezpieczeń.

Art. 115.

Robotnicy i pracownicy umysłowi powołują ze swojego grona, odrębnie dla robotników i pracowników umysłowych, rady pracownicze, których zadaniem jest współpraca ogółu zatrudnionych z przedsiębiorcami w sprawach regulacji płac i warunków pracy. Szczegóły określa ustawa. Obie rady i ich decyzje są wiążące. Dla robotników i pracowników umysłowych, w obronie ich socjalnych i gospodarczych interesów oraz dla wsparcia ogólnego rozwoju gospodarczego i wydajności, zostaje powołana izba pracy zgodnie z art. 46, ustęp 2.

Przepisy końcowe i przejściowe.

Art. 116.

Traci moc Konstytucja Rzeszy Niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 roku. Wszystkie obowiązujące na terenie Wolnego Miasta Gdańska, w dniu wejścia w życie niniejszej konstytucji, ustawy i rozporządzenia zachowują moc obowiązującą, jeżeli nie zostały uchylone niniejszą konstytucją lub ustawą. Zgromadzenie Obywatelskie zobowiązany jest do natychmiastowego powołania po swoim posiedzeniu komisji, dla zbadania wszystkich rozporządzeń wydanych od dnia 10 stycznia 1920 roku.

Art. 117.

W terminie najpóźniej trzech miesięcy po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska, zgromadzenie orzekające zatwierdzenie nowej konstytucji winno powołać pierwsze Zgromadzenie Obywatelskie, z kadencją do dnia 31 grudnia 1923 roku, względnie ustanowić termin rozwiązania i wyboru nowego zgromadzenia. W ostatecznym wypadku zatrzymuje do czasu zwołania pierwszego Zgromadzenia Obywatelskiego, charakter korporacji z prawem orzekania ustaw. Do czasu powołania Senatu funkcję rządu tymczasowego nadal sprawuje Rada Stanu, powołana w czasie tworzenia Wolnego Miasta Gdańska. Zebrania radnych miejskich i urząd miejski Wolnego Miasta pełnią obowiązki, do czasu przejęcia czynności przez miejskie ciało ustawodawcze i Senat.

Gdańsk, dnia 14 czerwca 1922 roku

Wydawca: Merkuriusz Polski -wieści i treści od 3 stycznia 1661 AD, ISBN 978-83-64326-10-3

Editor: “Wieczorna.pl”, Dolina Zielona 24a, 65-154 Zielona Góra, T: 604443623

Niemcy uświadomili sobie, że odradzająca się państwowość polska zamierza sięgnąć po tereny, które Niemcy już od dawna traktowali jak integralną część swojego państwa. W Niemczech i Gdańsku zdawano sobie sprawę, że polskie zamiary są oparte na coraz pewniejszych podstawach, przede wszystkim w wyniku poparcia Francji i przychylności prezydenta Stanów Zjednoczonych. Po przegranej wojnie Niemcy nie mogli suwerennie decydować o swoim kraju, w tym o jego kształcie terytorialnym. Wiosną 1919 nadchodziły z Paryża wiadomości o planach przekazania Polakom większości Pomorza Gdańskiego, na co niemiecka ludność reagowała manifestacjami, które gromadziły w centrum Gdańska dziesiątki tysięcy osób. Manifestacje te i dominacja ludności niemieckiej w Gdańsku oraz w powiatach bezpośrednio z nim graniczących przyniosły skutek w postaci decyzji wielkich mocarstw o powołaniu Wolnego Miasta Gdańska[1].

10 stycznia 1920, po uprawomocnieniu się postanowień traktatu wersalskiego kończącego I wojnę światową, Gdańsk został odłączony od Rzeszy Niemieckiej, ale formalnie nie istniało jeszcze Wolne Miasto Gdańsk[2].

Gdańsk miał zostać zdemilitaryzowany, co oznaczało koniec pruskiego garnizonu gdańskiego. Aby zabezpieczyć Gdańsk, Ententa postanowiła na okres przejściowy obsadzić miasto własnymi oddziałami wojskowymi. Pierwsi Anglicy przybyli 28 stycznia 1920. 30 stycznia przybył generał Richard Haking, wyznaczony na głównodowodzącego okupacyjnych sił alianckich. Następnie przybyła reszta sił, w tym Francuzi i okręt amerykański. 9 lutego wojska niemieckie ostatecznie opuściły miasto. Zadaniem wojsk alianckich było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku. Sytuacja w mieście była napięta, ponieważ większość mieszkańców nie mogła pogodzić się z utworzeniem Wolnego Miasta Gdańska. Znacznie wzrosło bezrobocie i ceny żywności. Wybuchały strajki, dochodziło do plądrowania sklepów i prowokacji[3]. Symbolem rozstania gdańskich Niemców z „wielką ojczyzną” był wymarsz ostatnich oddziałów niemieckiego garnizonu gdańskiego[1].

Najwyższą władzę na terenie Wolnego Miasta Gdańska w organizacji sprawował brytyjski dyplomata Reginald Tower, noszący tytuły pełnomocnika Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych (Ententy) oraz tymczasowego Wysokiego Komisarza Ligi Narodów. W marcu rozpoczęła działalność powołana przez Towera Rada Stanu, w maju wybrano Zgromadzenie Konstytucyjne – pierwszy demokratyczny parlament[2].

Stosunek gdańszczan do odradzającej się Polski był z reguły niechętny, głównie z powodu słabej sytuacji gospodarczej i oderwania Gdańska od Niemiec[2].

Wolne Miasto Gdańsk zostało utworzone 15 listopada 1920, w wykonaniu postanowień art. 100-108 traktatu pokojowego[4]. Art. 100 Traktatu określił granice Wolnego Miasta Gdańska, art. 105 ustanowił obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych.

W skład Wolnego Miasta wszedł powiat grodzki Gdańsk oraz większe części ówczesnych powiatów: Gdańskie Wyżyny i Gdańskie Niziny, jak również niewielkie fragmenty powiatów wejherowskiego (Sopot, który stał się po 1920 samodzielnym powiatem miejskim), tczewskiego, elbląskiego, malborskiego, kościerskiego i kartuskiego.Po 1920 Wolne Miasto dzieliło się na następujące jednostki administracyjne:

24 grudnia 1920 nastąpiła niewielka korekta granic Wolnego Miasta, polegająca na ponownym włączeniu do Niemiec (do powiatu elbląskiego), z obszaru ówczesnej gminy Przebrno, miejscowości Kępiny Wielkie i majątku Wężowiec.

Wolne Miasto w tych granicach miało powierzchnię 1893 km² (wyłączając wody portowe).

Wolne Miasto Gdańsk w 1934 liczyło 408 tys. mieszkańców. Ilościowo przeważała ludność niemiecka, Polacy stanowili według różnych danych od 3 do 15% obywateli.

Według niemieckiego spisu narodowego z 1910, na terenach przyszłego Wolnego Miasta stosunki ludnościowe układały się następująco: 10,9 tys. mieszkańców podało język polski lub kaszubski jako ojczysty, co stanowiło 3,4% ogółu. Najwięcej Polaków zamieszkiwało powiat Gdańskie Wyżyny (4,4 tys. – 7,6%), miasto Sopot (1,4 tys. – 9,5%), Wielkie Żuławy (1,2 tys. – 2,8%) oraz Gdańsk (3,6 tys. – 2,1%). Najmniej ludności polskojęzycznej zamieszkiwało zachodnie części ówczesnych powiatów malborskiego i elbląskiego (275 osób – 0,9%).

Według szacunków Andrzeja Drzycimskiego Polacy stanowili w 1923 w samym Gdańsku 15% ludności, w Sopocie 29,5%, w powiecie Gdańskie Wyżyny – 30%, zaś w powiatach Niziny i Wielkie Żuławy nie więcej niż 5%[5].

Najwięcej Polaków zamieszkiwało tereny przyległego do granic RP powiatu Gdańskie Wyżyny, w szczególności ówczesne gminy Trąbki Wielkie, Kleszczewo, Postołowo, Ełganowo i Czerniewo. W wyborach samorządowych z grudnia 1919 w tych okręgach na polskie listy padło około 70% ważnych głosów. Na prawym brzegu Wisły Polacy stanowili znikomą mniejszość – dominowali jedynie w gminie Piekło.

Spis wyznaniowy z 31 sierpnia 1924 wykazał na terenie Wolnego Miasta ponad 130 tys. katolików, przy 260 tys. protestantów. Ludność wyznania mojżeszowego stanowiła ok. 8-11 tys. mieszkańców.

Większe skupisko Polaków żyło w tzw. Polenhofie, we Wrzeszczu. 21 kwietnia 1921 powstała centralna organizacja Polonii w WMG – Gmina Polska w Wolnym Mieście Gdańsku, w 1933 powstała konkurencyjna organizacja Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku. 23 maja 1937 obie organizacje zostały formalne połączone w nową organizację Gmina Polska Związek Polaków. W latach 1931-1932 na skraju Śródmieścia został zbudowany dla Polaków-katolików kościół Chrystusa Króla; poświęcenie kościoła odbyło się 30 października 1932.

Funkcję centrum życia polonijnego w WMG pełniła Dyrekcja Kolei w Gdańsku. Jej gmach był siedzibą organizacji społecznych, jak: Gmina Polska Związek Polaków w WMG, Związek Pracowników Kupieckich, Towarzystwo Ludowe „Gwiazda”, Towarzystwo Śpiewu „Moniuszko”, Koło Miłośników Sceny, Związek Byłych Powstańców i Wojaków, KS Gedania. W budynku mieściły się również związki zawodowe: Związek Polskich Kolejowców, Związek Urzędników Kolejowych, Związek Umysłowych Pracowników Kolejowych oraz Towarzystwo Pomocy Naukowej, biura Zrzeszenia Pracy, ochronka sióstr dominikanek, Centrala Turystyczno-Krajoznawcza, Naczelny Inspektorat Ceł, Konserwatorium Muzyczne Macierzy Szkolnej (szkoła średnia prowadzona przez Kazimierza Wiłkomirskiego), polska 6-letnia szkoła średnia (od 1934), polskie firmy[6].

Wolne Miasto Gdańsk miało własną konstytucję (zatwierdzaną przez Ligę Narodów), hymn, parlament (Volkstag), będący organem ustawodawczym oraz Senat, stanowiący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były jednakże w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz Ligi Narodów (której reprezentantem na terenie WMG był Wysoki Komisarz) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej (Wolne Miasto Gdańsk – zgodnie z postanowieniami konwencji polsko-gdańskiej – używało tytulatury „Polski Przedstawiciel Dyplomatyczny”). Językiem urzędowym był język niemiecki, lecz dokumenty wysyłane do Polaków i Kaszubów zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na język polski.

9 listopada 1920, w wykonaniu postanowień art. 104. traktatu wersalskiego, została podpisana konwencja polsko-gdańska, zwana potocznie „konwencją paryską”. Zgodnie z postanowieniami konwencji, Polska odpowiadała za prowadzenie spraw zagranicznych i ochronę interesów obywateli Wolnego Miasta Gdańska za granicą, zawieranie umów międzynarodowych w imieniu Wolnego Miasta, zgodę na zaciąganie zagranicznych zobowiązań kredytowych przez Wolne Miasto oraz rejestr statków pływających pod gdańską banderą. Terytorium Wolnego Miasta należało do obszaru celnego Rzeczypospolitej Polskiej, a kontrola celna była prowadzona przez polskich funkcjonariuszy celnych, zarówno na granicy Wolnego Miasta z Niemcami, jak i na granicy morskiej. Polska miała zapewnione prawo do bezpośredniego eksportu i importu towarów przez port gdański, posiadania własnej służby pocztowej, telefonicznej i telegraficznej, była właścicielem kolei na obszarze Wolnego Miasta (z wyjątkiem linii tramwajowych). Ustanowiono wspólną polsko-gdańską Radę Portu i Dróg Wodnych Gdańska (z parytetem obu stron – do pięciu przedstawicieli dla każdej z nich i prezydenta mianowanego wspólnie przez Rząd RP i władze Wolnego Miasta Gdańska) z uprawnieniami zarządu portem, urządzeń służących portowi i swobodzie żeglugi na Wiśle. Zawarcie konwencji było warunkiem proklamowania Wolnego Miasta Gdańska (co nastąpiło 15 listopada 1920) i wejścia w życie konstytucji Wolnego Miasta (17 listopada 1920) – z uwagi na zakres uprawnień Polski określony konwencją.

Wolne Miasto Gdańsk wydawało własne paszporty. Opieką polskich placówek dyplomatycznych mogli być objęci jedynie ci obywatele Gdańska, którzy mieli w paszporcie wizę Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku[7]. Na podstawie porozumienia z 24 maja 1924 polskie placówki dyplomatyczne mogły wydawać gdańskie paszporty obywatelom Wolnego Miasta Gdańska; w tym celu Wolne Miasto Gdańsk przekazywało Polsce niewypełnione ponumerowane paszporty. Przed zawarciem wspomnianego porozumienia, kwestia paszportów była przedmiotem sporu związanego z tym, że Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nakazało polskim placówkom dyplomatycznym, aby wydawały obywatelom Wolnego Miasta Gdańska paszporty polskie[7]. Wolne Miasto Gdańsk miało prawo mianować swoich reprezentantów będących częścią personelu polskich konsulatów w miejscach istotnych z punktu widzenia interesów ekonomicznych; na mocy tego prawa Wolne Miasto Gdańsk miało swojego dyplomatę przy polskim konsulacie w Hamburgu[7]. Na podstawie decyzji Wysokiego Komisarza Ligi Narodów z 13 sierpnia 1921 roku Wolne Miasto Gdańsk nie wymagało wiz od obcokrajowców[8].

W 1924 Polska otrzymała zgodę Ligi Narodów na założenie wojskowej składnicy tranzytowej i utrzymywanie załogi wojskowej, do ochrony składnicy na półwyspie Westerplatte. W latach 1920-1930 w Gdańsku działała silna placówka polskiego wywiadu wojskowego, mająca status ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego (Głównego)[9]. Początkowo była to Ekspozytura nr 2, a później nr 7 – bardziej znana jako „BIG”. W 1930 r. po połączeniu z poznańską ekspozyturą została przeniesiona do Bydgoszczy, a w Gdańsku funkcjonowała jej komórka terenowa – Posterunek Oficerski nr 4[10].

W 1930 Senat WMG, powołując się na korzystne dla siebie orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, odmówił Polsce prawa do stacjonowania jej okrętów wojennych w porcie gdańskim. W 1932 postanowienie Senatu stało się powodem tzw. kryzysu gdańskiego, gdy polski okręt ORP Wicher na polecenie Józefa Piłsudskiego wymusił prawo do obecności Marynarki Wojennej RP w tym porcie, grożąc otwarciem ognia na budynki urzędów gdańskich w przypadku uniemożliwienia mu powitania eskadry niszczycieli Royal Navy, składającej wizytę w Gdańsku („obrazy bandery Rzeczypospolitej”). Do użycia siły nie doszło – Brytyjczycy zostali powitani przez Polaków bez oporu ze strony WMG. W konsekwencji Senat odnowił układ z Polską w sprawie pobytu okrętów Marynarki Wojennej RP w porcie gdańskim. Narodowi socjaliści w Wolnym Mieście rozprawili się stopniowo z niemiecką opozycją, doprowadzając do likwidacji lub samorozwiązania wszystkie partie polityczne. Ostatnia z nich przestała istnieć w październiku 1937[1]. W 1937 roku w mieście odbył się proces działaczy trockistowskich skupionych w Związku Spartakusa.

Wolne Miasto Gdańsk znajdując się w obrębie granicy celnej II Rzeczypospolitej, pozostawało jednocześnie – zgodnie z konwencją polsko-gdańską – poza zasięgiem terytorialnym polskich służb podatkowych. Dla rezydentów Wolnego Miasta Gdańska tworzyło to de facto strefę wolnocłową, ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu. Po aneksji Wolnego Miasta przez III Rzeszę, proklamowanej 1 września 1939 w czasie agresji Niemiec na Polskę, Albert Forster w trybie dekretu zlikwidował Bank Gdański. Władze Rzeszy wprowadziły walutę markową. Ostateczny termin wymiany banknotów i monet guldenowych, wg kursu 1 gulden gdański = 0,70 Reichsmarki, wyznaczono do 15 października 1939. Parytet do 31 sierpnia 1939: złoty polski (któremu gulden był równoważny) = 0,52 Reichsmarki przy pełnej zewnętrznej wymienialności walutowej (w przeciwieństwie do Reichsmarki).W listopadzie 1922 została uruchomiona na pierwszym piętrze koszar schronowych, na Górze Gradowej państwowa radiostacja nadbrzeżna Küstenfunkstelle. Radiostacja przesyłała w rejon południowego Bałtyku komunikaty gdańskiego Państwowego Obserwatorium (Staatliche Observatorium), które informowało o ruchu morskim, pogodzie i zagrożeniach[11].

1 grudnia 1920 powstała Freistadt-Eisenbahn-Direktion (Dyrekcja Kolei Wolnego Miasta). Międzysojusznicza Komisja Podziału Mienia przyznała Polsce budynek Dyrekcji Kolei oraz przekazano Polsce zarządzanie kolejami na obszarze WMG. Polacy utworzyli Dyrekcję Kolei Państwowych w Gdańsku, zwaną też Pommerellische Eisenbahndirektion in Danzig (Pomorska Dyrekcja Kolei w Gdańsku) w latach 1921-1929; w latach 1929-1933 noszącą nazwę Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych Gdańsk. 1 września 1933 władze polskie przeniosły dyrekcję do Torunia, a niektóre wydziały do Bydgoszczy (Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy), w wyniku konfliktów z władzami WMG, które protestowały przeciwko kierowaniu przez dyrekcję siecią kolejową nie tylko w Gdańsku, ale i na polskim obszarze województwa pomorskiego. W Gdańsku pozostała wydzielona komórka organizacyjna Biuro Gdańskiego PKP, podległa bezpośrednio władzom polskim[6].

15 września 1926 rozpoczęła swoją działalność gdańska rozgłośnia radiowa. Studio nadawcze mieściło się w budynku dyrekcji poczty przy Targu Maślanym[12].W 1939 w Gdańsku było ponad 20 kin[13].

W pierwszej połowie lat 20. XX wieku nastąpiła eksplozja futbolu w Gdańsku. W ciągu zaledwie kilku lat rozpoczęło w Gdańsku działalność kilkanaście nowych klubów sportowych z sekcjami piłkarskimi, bądź samodzielnych drużyn futbolowych. Powstały także pierwsze zespoły w Sopocie, w tym TSV Zoppot. Własnych piłkarzy posiadali gdańscy policjanci (od 1920 SV Schutzpolizei Danzig, od 1939 Polizei SV Danzig), pocztowcy (Post SG Danzig), czy Polacy (np. utworzony w 1922 KS Gedania). Oprócz wymienionych drużyn, zaczęły działać kluby takie jak SC Wacker i RSV Hansa Danzig (w późniejszym okresie została połączona z zespołem Ostmark Danzig) oraz drużyny „dzielnicowe”: Nowy Port – SV Neufahrwasser 1919, Przeróbka – SV 1921 Danzig-Troyl, Wisłoujście – SC Weichselmünde, Oliwa – (T)SV Oliva. Na początku 1939 działało w Gdańsku ok. 12 drużyn piłkarskich (nie wliczając juniorów)[14]. 8 maja 1925 został otwarty stadion sportowy Kampfbahn Niederstadt, z 400-metrową krytą bieżnią i trybuną na 1100 miejsc, przy ul. Elbląskiej na Dolnym Mieście (obecnie stadion im. Zbigniewa Podleckiego)[12]. W 1927 został zbudowany, a w 1935 zmodernizowany stadion Jahnkampfbahn, w dzielnicy Aniołki przy ul. Traugutta (obecnie stadion MOSiR w Gdańsku).

Po dojściu narodowych socjalistów do władzy w 1933, NSDAP zyskała istotny wpływ na Senat, który zaczął coraz bardziej ograniczać gwarantowane Polsce przez Ligę Narodów uprawnienia. Skutkiem tego było nasilenie antypolskich prowokacji, likwidacja opozycyjnych wobec NSDAP partii politycznych i represje wymierzone w gdańskich Żydów. W 1938 władzę w Wolnym Mieście Gdańsku faktycznie przejęła NSDAP, co nasiliło hitleryzację tego miasta, forsowaną przez czołowych działaczy narodowosocjalistycznych, m.in. Alberta Forstera. Otwarcie organizowano hitlerowskie bojówki paramilitarne (SA) i szkolono je.

Sprawa Wolnego Miasta Gdańska, obok konfliktu wokół tzw. korytarza polskiego, stała się koronnym pretekstem do napaści na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej.

1 września 1939 Niemcy rozpoczęły agresję na Polskę atakiem na składnicę wojskową na Westerplatte i Pocztę Polską w Gdańsku, ogłaszając włączenie (niem. Anschluss) Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy[15]. Carl Jakob Burckhardt, Wysoki Komisarz Ligi Narodów, otrzymał od lokalnych władz dwie godziny na opuszczenie terenu Wolnego Miasta Gdańska.

Dla Polaków już 2 września 1939 utworzono obóz koncentracyjny Stutthof, gdzie wysyłano w celu eksterminacji przedstawicieli polskiej inteligencji (m.in. aktywnych uczestników życia społecznego, gospodarczego, działaczy i członków polskich organizacji). Obóz w Stutthof od 1941 stał się także miejscem kaźni Żydów i przedstawicieli innych narodowości.Wolne Miasto Gdańsk stało się, wbrew prawu międzynarodowemu, częścią prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie III Rzeszy, w trybie dekretu Adolfa Hitlera.

Günter Grass w „Blaszanym bębenku”:

„Główne Miasto, Stare Miasto, Korzenne Miasto, Stare Przedmieście, Młode Miasto, Nowe Miasto i Dolne Miasto, budowane łącznie ponad siedemset lat, spłonęły w trzy dni. Nie był to pierwszy pożar Gdańska. Pomorzanie, Brandenburczycy, Krzyżacy, Polacy, Szwedzi i znów Szwedzi, Francuzi, Prusacy i Rosjanie, także Sasi już przedtem, tworząc historię, co parę dziesiątków lat uznawali, że trzeba to miasto spalić – a teraz Rosjanie, Polacy, Niemcy i Anglicy wspólnie wypalali po raz setny cegły gotyckich budowli, nie uzyskując w ten sposób sucharów. Płonęła Straganiarska, Długa, Szeroka, Tkacka i Wełniarska, płonęła Ogarna, Tobiasza, Podwale Staromiejskie, Podwale Przedmiejskie, płonęły Wały i Długie Pobrzeże. Żuraw był z drzewa i płonął szczególnie pięknie. Na ulicy Spodniarzy ogień kazał sobie wziąć miarę na wiele par uderzająco jaskrawych spodni. Kościół Najświętszej Marii Panny płonął od środka i przez ostrołukowe okna ukazywał uroczyste oświetlenie. Pozostałe, nie ewakuowane jeszcze dzwony Świętej Katarzyny, Świętego Jana, Świętej Brygidy, Barbary, Elżbiety, Piotra i Pawła, Świętej Trójcy i Bożego Ciała stapiały się w dzwonnicach i skapywały bez szmeru. W Wielkim Młynie mielono czerwoną pszenicę. Na Rzeźnickiej pachniało przypaloną niedzielną pieczenią. W Teatrze Miejskim dawano prapremierę „Snów podpalacza” dwuznacznej jednoaktówki. Na ratuszu Głównego Miasta postanowiono podwyższyć po pożarze, z ważnością wstecz, pensje strażaków. Ulica Świętego Ducha płonęła w imię Świętego Ducha, Radośnie płonął klasztor franciszkanów w imię Świętego Franciszka, który przecież kochał i opiewał ogień. Ulica Mariacka płonęła równocześnie w imię Ojca i Syna. Że spłonął Targ Drzewny, Targ Węglowy, Targ Sienny, to samo przez się zrozumiałe. Na Chlebnickiej chlebki już nie wyszły z pieca. Na Stągiewnej kipiało w stągwiach. Tylko budynek Zachodniopruskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia z czysto symbolicznych względów nie chciał spłonąć.” 

Sytuacja polityczna i prawna Gdańska po 1945

Po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną w marcu 1945, do konferencji poczdamskiej miejscowi Niemcy wierzyli, że będą mogli pozostać w Gdańsku, że zostaną przywrócone instytucje Wolnego Miasta, a to pozwoli utrzymać niemiecki charakter Gdańska oraz jego najbliższego otoczenia[1]. Obszar Wolnego Miasta Gdańska został zniesionym już dekretem dekretem z 30 marca 1945[17] przyłączony do województwa gdańskiego, a zniesioną już ustawą z dnia 11 stycznia 1949[18] razem z poniemieckimi ziemiami scalony z nową polską administracją państwową, do czego przesłanką były postanowienia konferencji poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 (punkt IXb, suplement nr 1, Berlin 1946, strony 13-20)[19].

Postanowienia te nie miały jednak formy umowy międzynarodowej, w dodatku były efektem porozumienia zupełnie innych stron niż te, które podpisały Traktat wersalski, tak więc nie miały mocy zmienić jego postanowień. Przyłączenie do Polski ziem na wschód od Odry i Nysy, leżących przed 1939 na terytorium Niemiec, ostatecznie uznane zostało przez Niemcy na konferencji dwa plus cztery dnia 14 listopada 1990[20]. Traktat ten nie dotyczy jednak obszaru Wolnego Miasta Gdańska, które od 1920 nie było częścią terytorium Niemiec, a w latach 1939-1945 stało się nią jedynie faktycznie (nie prawnie).

Punkt widzenia rządu polskiego w tej kwestii opiera się na niedawnej ekspertyzie Krzysztofa Skubiszewskiego, tzn. m.in. że WMG nie było suwerennym państwem oraz że wcielenie go do Polski w 1945 i 1949 nie było aneksją, a przyłączeniem opuszczonych ziem, z których suwerenności – o ile o takiej po 1939 r. wolno mówić – gdańskie państwo czy społeczeństwo miało wg Krzystofa Skubiszewskiego jakoby  zrezygnować.